Städtebau und Wohnarchitektur des 19. Jahrhunderts in Gleiwitz (Gliwice)

Abstract

Die vorliegende Arbeit analysiert die historische, städtebauliche und architektonische Entwicklung in Gleiwitz in der Zeit zwischen 1790 und 1910. Die damals an der östlichen Grenze Preußens gelegene Stadt wurde schnell zu einem wichtigen Industriestandort in Oberschlesien.<br /> Die Beschreibung der im vorgegebenen Zeitrahmen andauernden Prozesse wird durch die Erläuterung von historischen und städtebaulichen Zusammenhängen seit der Stadtgründung im 13. Jahrhundert eingeführt. Gleiwitz behielt seinen aus dem Mittelalter überlieferten Altstadtgrundriß. Erst mit der Industrialisierung und dem damit verbundenen Bevölkerungszuzug setzte die städtebauliche Entwicklung außerhalb des Altstadtkerns ein. Vor allem die Errichtung der Königlichen Eisenhütte 1793 im Nordosten von Gleiwitz, das Abtragen der Stadtmauer in den 1840er Jahren sowie der Bau der Bahnhofsanlage 1846 beeinflußten die Stadtausdehnung. Während der erste Erweiterungsplan von 1801 noch die rasterartige Struktur der Altstadt im Südwesten fortsetzte, regulierten die späteren Bebauungspläne den bereits vorhandenen unsystematischen Bauverlauf. Erst auf der Grundlage von Aufmessungsarbeiten entwarfen Marcks & Balke den Bebauungsplan von 1876/77, dessen Verwirklichung bis zur Jahrhundertwende andauerte und die vorhandene Stadtstruktur ordnete. In der Ausführung entstanden unterschiedlich gestaltete Straßenzüge, wobei dem alleenartigen Charakter der reicheren Wohnviertel die schlichteren Straßen der Beamten- und Arbeiterviertel entgegen gestellt wurden. Von den noch ländlich geprägten niedrigeren Wohnhäusern der Vorstadt wandten sich die Bauherren ab 1850 zunehmend den in regelmäßiger Reihenbebauung errichteten mehrgeschossigen Mietshäusern zu, die eine höhere Bauausnutzung garantierten. Neben dem typischen Baugrundriß mit Vorder- und Hinterhäusern hielten in der Fassadenausschmückung zahlreiche Formen des Historismus Einzug. Anschließend wird eine Typologie des Gleiwitzer Mietshauses ausgearbeitet. Auch die bedeutenden öffentlichen Bauten und Beispiele der Industriellenvillen werden vorgestellt.<br /> Das Ziel der Arbeit ist die Erstellung einer wissenschaftlichen Dokumentation, die als Beitrag zur Geschichte der Stadtentwicklung im 19. Jahrhundert zu verstehen ist. Gleichzeitig ist sie ein Plädoyer für die Erhaltung der wertvollen historistischen Bebauung, die bis heute das Gleiwitzer Stadtbild bestimmt und eine mittlerweile vergangene Epoche des Industriezeitalters widerspiegelt.

<strong>Rozwój urbanistyczny i zabudowa mieszkaniowa w XIX wieku w Gliwicach (Gleiwitz)</strong><br /> Tematem przed ł o ż onej pracy jest analiza historycznego, urbanistycznego i architektonicznego rozwoju Gliwic w okresie 1790-1910. W tym czasie Gliwic, miasto położonego na ówczesnej wshodniej granicy państwa Pruskiego, rozwinęło się jako ważny ośrodek przemysłowy na Górnym Śląsku. <br /> Badania nad wymienionymi procesami w XIX wieku zostały poprzedzone wprowadzeniem opisującym historyczny i urbanistyczny rozwój Gliwic począwszy od założenia miasta w XIII wieku do początków uprzemysłowienia. W Gliwicach zachowały się dość dobrze widoczne w rzucie poziomym struktury średniowieczne starego miasta. W zasadzie dopiero z początkiem industrializacji i z nią związanym przyrostem ludności rozpoczęto działania o charakterze urbanistycznym poza obrębem dzisiejszego starego miasta. Na szybki rozwój urbanistyczny wpływ miały przede wszystkim powstanie Królewskiej Huty Żelaza w 1793 roku na północnym wschodzie miasta, rozebranie pierścienia umocnień miejskich w połowie XIX. wieku oraz budowa lini kolejowej i dworca w 1846 roku. <br /> Pierwszy zachowany plan usystematyzowania przestrzennego miasta pochodzi z 1801 roku i powtarza w swoim charakterze ortogonalny układ ulic starego miasta. Natomiast kolejne koncepcje rozwoju miasta biorą pod uwagę już istniejące w tym czasie ciągi zabudowy poza granicami miejskimi. Na podstawie sporządzonych wcześniej pomiarów geodezyjnych powstał w 1876/77 roku plan zagospodarowania przestrzennego miasta autorstwa firmy Marcks & Balke z Berlina. Głównym zadaniem planu było uporządkowanie struktury urbanistycznej Gliwic. Jego realizacja trwała do początku XX. wieku. <br /> W efekcie powstała w Gliwicach zwarta zabudowa miejska o dość zróżnicowanym charakterze. Obok alei z reprezentacyjjną zabudową willową powstały pierzeje z kamienicami o skromniejszych elewacjach dla urzędników oraz powściągliwe w formie mieszkania dla robotników. Początkowo zwłaszcza wolnostające, niskie budynki mieszkalne dominowały obszary przedmieść Gliwic. Od około połowy XIX wieku typ ten był stopniowo wypierany przez wielokondygnacyjne kamienice czynszowe w zwartej pierzei o znacznie wyższej intensywności zabudowy. Typowa dla tych budynków jest nie tylko dyspozycja rzutu z podziałem na budynek frontowy usytuowany przy ciągu ulicznym oraz jego rozbudowa w głąb działki, ale również kształtowanie elewacji przy zastosowaniu wszelkich form historyzmu. W wyniku przeprowadzonych badań powstało zestawienie typologiczne gliwickich kamienic czynszowych. W opracowaniu zostały także uwzględnione ważniejsze budynki użyteczności publicznej oraz przykłady willi przemysłowców. <br /> W rezultacie powyższej pracy została sporządzona dokumentacja rozwoju urbanistycznego i architektonicznego Gliwic w XIX wieku. Powstałe opracowanie ma być jednak także rozumiane jako podstawa zachowania i odpowiedniego obchodzenia się z wartościowymi budowlami o charakterze historystycznym, gdyż to właśnie one stanowią największą część tkanki miejskiej w Gliwicach, a jednocześnie są świadkami minionej epoki intensywnej industrializacji.